(..5..)
Introduction to Insurenec.
QUESTION BANK
Q.1. Write a detail note on the nature of contract of Insurance. Explain the role of Insurable Interest in contract of Insurance.
Q.2. What is risk? Explain the circumstance affecting risk.
Q.3. What is insurable interest? Explain the role of insurable interest in the Insurance contract.
Q.4. What is insurance contract? What is effect of misrepresentation on insurance contract?
Q.5. Explain in detail the nature of Insurance Contract emphasizing on requirement of utmost good faith.
Q.6. Write a detail note on naure of insurance contrat in the light of insurable interst.
Q.7. Write a detail note on contract of Insurance and explain nature, charactiristics of Insurance.
Short Notes
- Principle of good faith.
- Effect of misrepresentation on insurance contract.
Table of Contents
- Meaning of ‘insurance’:- 1
- Definition of ‘insurance’:- 1
- Ghosh and Agrawal:- 2
- Rock Fell:- 2
- E.W.Pattreson:- 2
- Justice Tindall:- 2
III. Characteristics of an Insurance contract,- 2
- Personal contract: 2
- Undertaking of risk: 2
- Cooperative device: 2
- Premium: 2
- Payment of policy amount on the happening of events: 3
- Contract of adhesion: 3
- Indemnification: 3
- Types of Insurance:- 3
- Life insurance:- 3
Some of the common types of life insurance are:- 3
- Principles of Insurance:- 5
- Principle of utmost good faith: 5
- Principle of insurable interest: 6
- Principle of indemnity: 6
- Principle of subrogation: 7
- Proximate Cause in Insurance:- 7
- Principe of Contribution:- 8
- Principle of Loss minimisation:- 8
I. Meaning of ‘insurance’:-
Insurance is a contract between an individual or organisation, called the ‘insured’, and an insurance company called the ‘insurer’, in which the insurer agrees to compensate the insured for financial losses that may arise from certain events in exchange for the payment of a premium. Insurance is a means of protection from any unforeseen losses and contingencies. This premium is a fee that the insured pays the insurer to be covered by the ‘insurance policy’.
Insurance is a form of risk management primarily used to hedge against a contingent or uncertain loss risk. It is a way of transferring the risk of financial loss from the insured to the insurer. In return for the premium, the insurer assumes the risk of the insured’s loss and agrees to pay the insured a sum of money in the event that the loss occurs.
The purpose of insurance is to provide financial protection against losses that may arise from various events, such as property damage, liability, life, and health.
II. Definition of ‘insurance’:-
There are various definitions of Insurance based on its functions or nature of contract as follows:-
1. Ghosh and Agrawal:-
‘Insurance’ is a cooperative form of distributing a certain risk over a group of persons who are exposed to it.
2. Rock Fell:-
Insurance is a source of distribution of loss of a few person into many persons.
3. E.W.Pattreson:-
Insurance is a contract by which one party, for a consideration called ‘premium’ assumes a particular risk of the other party and promises to pay him or his nominee a certain or ascertainable sum of money on a specified contingency.
4. Justice Tindall:-
Insurance is a contract in which a sum of money is paid to the assured as consideration of insurers incurring the risk of paying a large sum upon a given contingency.
In other words, Insurance is a contractual agreement between two parties in which one party promises to protect another party from uncertainties and losses.
Some of the characteristics or features of insurance:-
III. Characteristics of an Insurance contract,-
From the above definitions, we may lay down the following characteristics of the contract of insurance.
1. Personal contract:
Insurance contracts are generally personal in nature. They are agreements between the insurance company and the insured, and such agreements are bound by certain obligations. Both parties are required to fulfil their obligations to keep the contract legal.
2. Undertaking of risk:
In an insurance contract, bearing and protecting risk is the subject matter of the contract. For example, paying the insured amount in case of death of the assured, loss by fire or happening of marine perils. The risk is undertaken by the insurer to compensate the insured for the risk mentioned in the policy. The insurance company bears the risk and makes good the loss.
3. Cooperative device:
Insurance is a cooperative device that shares the burden of risk of one on the shoulders of many. All the insured contribute the premium out of which the person who actually suffers a loss is compensated or is paid up; insurance is a device to share the financial loss of a few, among many others[1].
4. Premium:
Payment of premiums by the insured is another feature of an insurance contract. Like other contracts, the premium fulfils the factor of consideration because it is the subject for which the insurer promises to undertake or bear the risk if insured. In the absence of a premium, the promise will be ‘nudam pactum’, hence void[2].
5. Payment of policy amount on the happening of events:
On the happening of a specified event, the insurance company is bound to make good the loss to the insured. The happening of an event is specific in life insurance, that is, death, but it is not so in the case of marine, fire or accidental insurance
6. Contract of adhesion:
Insurance contracts are contracts of adhesion, which means that they are drafted by the insurer, and the insured has little or no ability to make changes to them. The insured must accept the entire contract with all of its terms and conditions. contract ambiguity or uncertainty is interpreted in the insured’s favour.
7. Indemnification:
Insurance contracts are based on the principle of indemnity, which means that the insured is restored to the same financial position as before the loss occurred. The insured cannot make a profit from the insurance claim. The amount of compensation is limited by the amount of loss and the amount of insurance coverage[3].
IV. Types of Insurance:-
Insurance contracts provide financial protection against various risks and uncertainties. There are two main categories of insurance: life insurance and general.
a. Life insurance:-
Life Insurance covers the risk of death or disability of the insured person. It is also called personal insurance. The insurance company pays a fixed amount (sum assured) to the beneficiary or nominee in case of the insured’s demise, permanent disability, or illness (health). Life insurance can also provide savings and investment benefits, such as maturity benefits, bonuses, tax deductions, etc.
Some of the common types of life insurance are:-
(i) Term life insurance:
This is the simplest and cheapest form of life insurance. It provides coverage for a fixed period (term) and pays the sum assured only if the insured dies within that term.
(ii) Whole life insurance:
This type of life insurance covers the insured for their entire lifetime. The sum assured is paid to the beneficiary upon the insured’s death.
(iii) Endowment plans:
These types of life insurance combine protection and savings. They pay the sum assured either on the insured’s death or on the completion of a specified term (maturity). They also offer bonuses and tax benefits.
(iv) Unit-linked insurance plans (ULIPs):
These types of life insurance link the sum assured to the performance of a fund chosen by the insured. They offer flexibility, transparency, and market-linked returns. They also have charges and risks associated with them.
(iv) Child plans:
These types of life insurance aim to secure the future of the insured’s children. They provide funds for the children’s education, marriage, and other needs. They also offer death benefits, maturity benefits, and tax benefits.
(vi) Pension plans:
These types of life insurance provide a regular income (annuity) to the insured after retirement. They help the insured maintain their living standard and cope with inflation. They also offer death benefits, tax benefits, and various options for receiving the annuity.
(b) General Insurance:-
General insurance covers all insurances except life insurance. It covers the risk of loss or damage to the insured’s property, health, or liability. The insurance company pays or reimburses the expenses incurred due to the occurrence of an insured event. General insurance can also provide peace of mind, legal assistance, and compensation for third-party damages. Some of the common types of general insurance are:
(i) Health insurance:
This is a type of general insurance that covers the insured’s medical expenses due to illness or injury. It can also cover the cost of preventive care, hospitalization, surgery, medicines, and other treatments.
(ii) Motor insurance:
This is a type of general insurance that covers the loss or damage to the insured’s vehicle due to accidents, theft, fire, natural calamities, or vandalism. It can also cover the liability of the insured towards third parties for bodily injury or property damage.
(iii) Home insurance:
This is a type of general insurance that covers the loss or damage to the insured’s house or its contents due to fire, burglary, earthquake, flood, or other perils. It can also cover the insured’s liability towards third parties for injury or property damage.
(iv) Fire insurance:
This type of general insurance covers the loss or damage to the insured’s property due to fire or lightning. It can also cover the loss of profits, rent, or other consequential losses due to fire.
(v) Travel insurance:
This type of general insurance covers the risks and uncertainties associated with travelling. travelling.
V. Principles of Insurance:-
Principles of insurance are the basic rules or guidelines that govern the formation and operation of insurance contracts. Some of the most important principles of insurance are:
1. Principle of utmost good faith:
This principle requires both the insurer and the insured to disclose all material facts that may affect the insurance contract’s risk or premium. The principle is also known as ‘Uberrimae Fidei” in Latin. A material fact is any information that would influence the judgment of a prudent insurer in assessing the risk or fixing the premium. If either party fails to disclose or misrepresents a material fact, the other party may avoid the contract. For example, in Reliance Life Insurance Company Limited v Rekhaben Nareshbhai Rathod[4],
Facts:- This case dealt with the principle of utmost good faith and the defence of non-est factum. The insured had taken a life insurance policy from the insurer but had not disclosed his pre-existing medical condition of chronic renal failure. He had also signed the proposal form without reading or understanding its contents, as he was illiterate. He died within two months of taking the policy, and his widow claimed the sum assured from the insurer. The insurer repudiated the claim for non-disclosure and misrepresentation of material facts. The widow challenged the repudiation in the consumer court and argued that the insured was not aware of the contents of the proposal form and that he had signed it under the influence of the insurance agent. The consumer court allowed the claim, but the Supreme Court reversed the decision and held that the insurer was justified in repudiating the claim.
The Supreme Court observed that the insured had a duty to disclose his medical condition, which was a material fact for the insurer, and that his failure to do so amounted to a breach of utmost good faith. The Supreme Court also rejected the defence of non-est factum, which means that the contract is not binding on a party who signed it without knowing or understanding its terms. The Supreme Court held that this defence is not available to a party who signs a document without taking reasonable care to ascertain its contents and that the insured could not blame the insurance agent for his own negligence.
2. Principle of insurable interest:
This principle requires the insured to have a legal or financial interest in the subject matter of the insurance contract, such that the insured would suffer a loss or damage if the insured event occurred. The insurable interest must exist at the time of entering into the contract and at the time of the occurrence of the insured event. For example, in Life Insurance Corporation of India v Manish Gupta[5], the Supreme Court of India held that the insured’s mother had an insurable interest in his (son’s) life, as she was dependent on him for her maintenance and support.
The contract of insurance has little resemblance to the wagering agreement, but it is not a wagering agreement. The distinction between these two is well maintained by legislatures. One of the essential requirements of a wagering agreement is that there should not be any other interest in the event except the amount of the bet. In an insurance contract, it is necessary that the person insured has ‘insurable interest’ in the subject matter insured.
The Insurance policy without ‘insurable interest’ is a wager. ‘Insurable interest’ means an interest in the ‘existence and preservation of the thing insured’. For example, if the husband has an ‘insurable interest’ in his wife’s life, he can take an insurance policy on his wife’s life by paying a regular premium. However, it is wager to take insurance in the name of the other’s wife because it lacks ‘insurable interest’. Similarly, he can insure his car, house or any other property because he has an interest in its existence and preservation (i.e. Insurable interest’). But if he takes insurance on ‘The Great Wall of China’ or on ‘The Taj Mahal’ or on ‘Best Bakery’ or any property of another. In that case, the agreement is a wager due to the absence of insurable interest in the subject matter.
In Brahm Dutt Sharma V/s Life Insurance Corporation of India[6]
Facts: The plaintiff (Brahm Dun Sharma) financed an insurance policy taken by Mukhtar Singh on his life for Rs. 35,000. Mukhtar Singh did not have sufficient means to afford an insurance policy. Mukhtar Singh made the nomination in favour of the plaintiff and not in favour of his own wife and children. On Mukhtar Singh’s death, whether the plaintiff could recover the sum insured arose.
The Court held:- that the plaintiff had affected and financed this insurance policy on the life of the deceased without having an ‘insurable interest’ in his life, and as such, the insurance contract was in the nature of a wagering contract and, therefore, void.
3. Principle of indemnity:
This principle requires the insurer to compensate the insured for the actual loss or damage suffered by the insured due to the insured event, subject to the limit of the sum insured. The insurer cannot pay more than the actual loss or damage, as insurance aims to restore the insured to the same financial position as before the loss or damage and not to make a profit out of it. This principle applies to most types of non-life insurance, such as fire, marine, and motor insurance. For example, in Oriental Insurance Company v Mahindra Construction[7] the Supreme Court of India held that the insurer was liable to pay the insured the actual cost of repairing the damaged machinery, not the depreciated value of the machinery, as the insured had opted for a reinstatement value policy.
4. Principle of subrogation:
This principle allows the insurer to step into the shoes of the insured and exercise all the rights and remedies that the insured has against a third party who is responsible for the loss or damage. The insurer can recover the amount paid to the insured from the third party, either by suing the third party in the insured’s name or by obtaining an assignment of the insured’s rights against the third party. This principle prevents the insured from recovering twice for the same loss or damage and reduces the insurer’s liability. This principle applies to most types of non-life insurance, except personal accident insurance. For example, in New India Assurance Company v Abhilash Jewellery[8], the Supreme Court of India held that the insurer was entitled to recover the amount paid to the insured from the thief who had stolen the insured’s jewellery, as the insurer had obtained a letter of subrogation from the insured.
5. Proximate Cause in Insurance:-
The principle of proximate cause plays a crucial role in determining whether an insurance company is liable for a claim. It essentially identifies the primary or most immediate cause of an event or loss to determine if it falls within the scope of coverage. In other words, it seeks to establish a clear connection between the loss and the insured perils specified in the insurance policy. The principle is also called the “principle of Causa Proxima” in Latin.
The principle of proximate cause states that an insurance company should not be held liable for losses that are not directly related to the risks it has agreed to cover. It helps ensure that insurance claims are assessed based on the root cause of the loss rather than remote or unrelated events.
Pawsey & Company v. Scottish Union and National Insurance Co,[9]
Facts—The insured’s machinery was damaged when it slipped on hilly terrain due to a mechanical defect. The insured claimed that the damage was caused by the mechanical failure, but the insurer (Insurance Company) argued that it was caused by the hilly terrain itself.
The court held that the mechanical failure was the proximate cause of the damage because it was the dominant and foreseeable cause.
This case, though decided by an English court, has been referred to in Indian courts and is considered relevant for understanding the proximate cause principle.
6. Principe of Contribution:-
The principle of contribution in insurance is a rule that applies when a person insures the same object or risk with two or more insurance companies. It means that if a loss occurs, the insured can only claim the actual amount of the loss from one or more insurers, and the insurers will share the payment proportionally according to their liabilities. This principle prevents the insured from profiting from multiple claims. It preserves the principle of indemnity, which states that the insured should be restored to the same financial position as before the loss, no more and no less.
7. Principle of Loss minimisation:-
The principle of loss minimisation in insurance is a rule that requires the insured to take reasonable steps to prevent or reduce the loss of the insured property or risk. It is based on the principle of indemnity, which states that the insured should not profit from the insurance contract but should be restored to the same financial position as before the loss, no more and no less.
British and Foreign Marine Insurance Co. Ltd. v. Gaunt[10]
Facts: The plaintiff insured his cotton cargo against marine risks with the defendant. The cargo was damaged by seawater during the voyage. The plaintiff sold the damaged cotton cheaply and claimed the difference from the insurer. The insurer argued that the plaintiff had failed to minimise the loss by not drying and reconditioning the cotton.
*****
References:-
https://lawcorner.in/characteristics-of-insurance/
https://www.maxlifeinsurance.com/blog/life-insurance/types-of-insurance
https://lawbhoomi.com/principles-of-insurance/
https://www.toppr.com/guides/business-studies/business-services/insurance/
(.. 5..)
‘इन्शुरन्स’ चा परिचय.
१. ‘इन्शुरन्स‘चा अर्थ :-
विमा म्हणजे एखादी व्यक्ती किंवा संस्था, ज्याला ‘विमाधारक’ म्हणतात आणि ‘विमाकंपनी’ नावाची विमा कंपनी यांच्यातील एक करार, ज्यामध्ये विमा कंपनी प्रीमियम भरण्याच्या बदल्यात विशिष्ट घटनांमुळे उद्भवू शकणार्या आर्थिक नुकसानीची भरपाई करण्यास विमाधारकास सहमती दर्शविते. विमा हे कोणत्याही अनपेक्षित नुकसान आणि आपत्कालीन परिस्थितीपासून संरक्षणाचे साधन आहे. हा प्रीमियम एक शुल्क आहे जो विमाधारक ‘इन्शुरन्स पॉलिसी’द्वारे कव्हर करण्यासाठी विमाधारकाला भरतो.
विमा हा जोखीम व्यवस्थापनाचा एक प्रकार आहे, जो प्रामुख्याने आकस्मिक किंवा अनिश्चित नुकसानीच्या जोखमीपासून बचाव करण्यासाठी वापरला जातो. आर्थिक नुकसानीची जोखीम विमाधारकाकडून विमा कंपनीकडे हस्तांतरित करण्याचा हा एक मार्ग आहे. प्रीमियमच्या बदल्यात, विमा कंपनी विमाधारकाच्या नुकसानीची जोखीम गृहीत धरते आणि नुकसान झाल्यास विमाधारकाला रक्कम देण्यास सहमत होते.
मालमत्तेचे नुकसान, दायित्व, जीवन, आरोग्य इत्यादी विविध घटनांमुळे उद्भवू शकणार्या नुकसानीपासून आर्थिक संरक्षण प्रदान करणे हा विम्याचा उद्देश आहे.
२. ‘इन्शुरन्स‘ची व्याख्या :-
विम्याची कार्ये किंवा कराराच्या स्वरूपानुसार त्याच्या विविध व्याख्या खालीलप्रमाणे आहेत :-
घोष आणि अग्रवाल :-
‘इन्शुरन्स’ हा त्याच्या संपर्कात आलेल्या व्यक्तींच्या समूहावर विशिष्ट जोखीम वितरित करण्याचा सहकारी प्रकार आहे.
- रॉक फॉल:-
विमा हा काही व्यक्तींच्या नुकसानीचे अनेक व्यक्तींमध्ये वितरण करण्याचा स्त्रोत आहे.
- ई.डब्ल्यू.पॅट्रेसन:-
विमा हा एक करार आहे ज्याद्वारे एक पक्ष, ‘प्रीमियम’ नावाच्या विचारासाठी दुसर्या पक्षाची विशिष्ट जोखीम गृहीत धरतो आणि विशिष्ट आकस्मिकतेवर त्याला किंवा त्याच्या नॉमिनीला ठराविक किंवा निश्चित रक्कम देण्याचे वचन देतो.
- जस्टिस टिंडल :-
विमा हा एक करार आहे ज्यामध्ये दिलेल्या आकस्मिकतेवर मोठी रक्कम भरण्याची जोखीम असलेल्या विमा कंपन्यांचा विचार करून विमाधारकास रक्कम दिली जाते.
दुसर्या शब्दांत, विमा हा दोन पक्षांमधील एक कंत्राटी करार आहे ज्यामध्ये एक पक्ष दुसर्या पक्षाला अनिश्चितता आणि तोट्यापासून वाचविण्याचे वचन देतो.
विम्याची काही वैशिष्ट्ये किंवा वैशिष्ट्ये :-
३. विमा कराराची वैशिष्ट्ये:-
वरील व्याख्यांवरून आपण विम्याच्या कराराची खालील वैशिष्ट्ये मांडू शकतो.
- वैयक्तिक करार:
विमा करार सामान्यत: वैयक्तिक स्वरूपाचे असतात. हा विमा कंपनी आणि विमाधारक यांच्यातील करार आहे आणि असा करार काही जबाबदाऱ्यांनी बांधील असतो. करार कायदेशीर ठेवण्याची जबाबदारी दोन्ही पक्षांनी पार पाडणे आवश्यक आहे.
२. जोखीम पत्करणे :
विमा करारामध्ये जोखीम उचलणे आणि त्याचे संरक्षण करणे हा कराराचा विषय असतो. उदाहरणार्थ, विमाधारकाचा मृत्यू झाल्यास, आगीमुळे नुकसान झाल्यास किंवा सागरी संकटे उद्भवल्यास विम्याची रक्कम भरणे. पॉलिसीमध्ये नमूद केलेल्या जोखमीवर विमाधारकाला भरपाई देण्यासाठी विमा कंपनीकडून जोखीम घेतली जाते. विमा कंपनी जोखीम पत्करते आणि तोटा भरून काढते.
- सहकारी उपकरण:
एखाद्याच्या जोखमीचे ओझे अनेकांच्या खांद्यावर वाटून घेण्याचे सहकारी साधन म्हणजे विमा होय. सर्व विमाधारक प्रीमियम भरतात ज्यातून प्रत्यक्षात नुकसान झालेल्या व्यक्तीची भरपाई केली जाते किंवा भरली जाते, विमा हे इतर अनेकांसह काहींचे आर्थिक नुकसान वाटून घेण्याचे साधन आहे[11].
- प्रीमियम:
विमाधारकाने प्रीमियम भरणे हे विमा कराराचे आणखी एक वैशिष्ट्य आहे. इतर करारांप्रमाणेच, विचाराचा घटक प्रीमियमद्वारे पूर्ण केला जातो कारण हा असा विषय आहे ज्यासाठी विमा कंपनी विमा घेतल्यास जोखीम घेण्याचे किंवा सहन करण्याचे आश्वासन देते. प्रीमियम नसल्यास हे आश्वासन ‘नुदाम पॅक्टम’ असेल, त्यामुळे ते अमान्य होईल[12].
५. घटना घडल्यास पॉलिसीची रक्कम भरणे :
ठराविक घटना घडल्यास विमा कंपनी विमाधारकाचे नुकसान भरून काढण्यास बांधील असते. जीवन विम्यात एखादी घटना घडणे विशिष्ट आहे म्हणजेच मृत्यू, परंतु सागरी, अग्नि किंवा अपघाती विम्याच्या बाबतीत तसे नाही
- आसंजन ाचा करार:
विमा करार हे आसंजनचे करार आहेत, याचा अर्थ असा आहे की ते विमा कंपनीने तयार केले आहेत आणि विमाधारकाला त्यात बदल करण्याची फारशी किंवा कोणतीही क्षमता नाही. विमाधारकाने त्याच्या सर्व अटी आणि शर्तींसह संपूर्ण करार स्वीकारला पाहिजे. करारातील कोणतीही संदिग्धता किंवा अनिश्चितता विमाधारकाच्या बाजूने व्याख्या केली जाते.
- नुकसान भरपाई:
विमा करार नुकसानभरपाईच्या तत्त्वावर आधारित असतात, याचा अर्थ असा होतो की विमाधारक नुकसान होण्यापूर्वी च्या समान आर्थिक स्थितीत पुनर्संचयित केला जातो. विमाधारक विम्याच्या दाव्यातून नफा कमावू शकत नाही. नुकसान भरपाईची रक्कम नुकसानीची रक्कम आणि विमा संरक्षणाच्या रकमेद्वारे मर्यादित असते[13].
४. विम्याचे प्रकार :-
विमा करार विविध जोखीम आणि अनिश्चिततेपासून आर्थिक संरक्षण प्रदान करतात. विम्याचे दोन मुख्य प्रकार आहेत: अ. जीवन विमा आणि ब. सामान्य विमा.
- आयुर्विमा :-
जीवन विमा विमाधारक व्यक्तीच्या मृत्यू किंवा अपंगत्वाच्या जोखमीला कव्हर करतो. याला वैयक्तिक अनास्था असेही म्हणतात. विमा धारकाचा मृत्यू, कायमचे अपंगत्व किंवा आजार (आरोग्य) झाल्यास विमा कंपनी लाभार्थी किंवा नॉमिनीला ठराविक रक्कम (विम्याची रक्कम) देते. जीवन विमा बचत आणि गुंतवणुकीचे फायदे देखील प्रदान करू शकतो, जसे की मॅच्युरिटी बेनिफिट्स, बोनस आणि टॅक्स डिडक्शन इत्यादी.
जीवन विम्याचे काही सामान्य प्रकार :-
टर्म लाइफ इन्शुरन्स : हा जीवन विम्याचा सर्वात सोपा आणि स्वस्त प्रकार आहे. यात ठराविक कालावधीसाठी (टर्म) कव्हरेज दिले जाते आणि त्या मुदतीत विमाधारकाचा मृत्यू झाला तरच विम्याची रक्कम दिली जाते.
(ii) संपूर्ण जीवन विमा : हा एक प्रकारचा जीवन विमा आहे जो विमाधारकाला त्यांच्या संपूर्ण आयुष्यासाठी कव्हर करतो. विम्याची रक्कम विमाधारकाच्या मृत्यूनंतर लाभार्थ्याला दिली जाते, मग ती कधी घडली तरी चालेल.
(iii) एंडोमेंट योजना : हे जीवन विम्याचे प्रकार आहेत जे संरक्षण आणि बचत यांची सांगड घालतात. विमाधारकाच्या मृत्यूनंतर किंवा ठराविक मुदत (मॅच्युरिटी) पूर्ण झाल्यावर ते विम्याची रक्कम भरतात. ते बोनस आणि टॅक्स बेनिफिट्स देखील देतात.
(४) युनिट लिंक्ड इन्शुरन्स प्लॅन (यूलिप) : हे जीवन विम्याचे प्रकार आहेत जे विम्याची रक्कम विमाधारकाने निवडलेल्या फंडाच्या कामगिरीशी जोडतात. ते लवचिकता, पारदर्शकता आणि बाजाराशी संबंधित परतावा देतात. त्यांच्याशी संबंधित शुल्क आणि जोखीम देखील आहेत.
(४) बाल योजना : हे जीवन विम्याचे प्रकार आहेत जे विमाधारकाच्या मुलांचे भविष्य सुरक्षित करण्याचे उद्दीष्ट ठेवतात. मुलांचे शिक्षण, लग्न आणि इतर गरजांसाठी ते निधी पुरवतात. ते डेथ बेनिफिट्स, मॅच्युरिटी बेनिफिट्स आणि टॅक्स बेनिफिट्स देखील देतात.
(६) पेन्शन योजना : हे जीवन विम्याचे प्रकार आहेत जे निवृत्तीनंतर विमाधारकाला नियमित उत्पन्न (वार्षिकी) प्रदान करतात. ते विमाधारकाला त्यांचे जीवनमान राखण्यासाठी आणि महागाईचा सामना करण्यास मदत करतात. ते मृत्यू लाभ, कर लाभ आणि वार्षिकी प्राप्त करण्यासाठी विविध पर्याय देखील देतात.
(ब) जनरल इन्शुरन्स :-
जनरल इन्शुरन्समध्ये लाइफ इन्शुरन्स वगळता सर्व विम्याचा समावेश आहे. यात विमाधारकाची मालमत्ता, आरोग्य किंवा दायित्व ाचे नुकसान किंवा नुकसान होण्याचा धोका समाविष्ट आहे. विमा कंपनी विमाधारक घटना घडल्यामुळे होणारा खर्च भरते किंवा प्रतिपूर्ती करते. सामान्य विमा मानसिक शांतता, कायदेशीर मदत आणि तृतीय-पक्षाच्या नुकसानीसाठी भरपाई देखील प्रदान करू शकतो. जनरल इन्शुरन्सचे काही सामान्य प्रकार आहेत:
(१) आरोग्य विमा : हा एक प्रकारचा सर्वसाधारण विमा आहे जो आजारपण ामुळे किंवा दुखापतीमुळे विमाधारकाचा वैद्यकीय खर्च कव्हर करतो. हे प्रतिबंधात्मक काळजी, रुग्णालयात दाखल करणे, शस्त्रक्रिया, औषधे आणि इतर उपचारांचा खर्च देखील कव्हर करू शकते.
मोटार विमा : हा एक प्रकारचा सर्वसाधारण विमा आहे जो अपघात, चोरी, आग, नैसर्गिक आपत्ती किंवा तोडफोडीमुळे विमाधारकाच्या वाहनाचे नुकसान किंवा नुकसान कव्हर करतो. हे शारीरिक इजा किंवा मालमत्तेच्या नुकसानीसाठी तृतीय पक्षांप्रती विमाधारकाचे दायित्व देखील कव्हर करू शकते.
(iii) गृहविमा : हा एक प्रकारचा सर्वसाधारण विमा आहे जो विमाधारकाच्या घराला किंवा त्याच्या सामग्रीला आग, घरफोडी, भूकंप, पूर किंवा इतर धोक्यांमुळे होणारे नुकसान किंवा नुकसान कव्हर करतो. हे इजा किंवा मालमत्तेच्या नुकसानीसाठी तृतीय पक्षांप्रती विमाधारकाचे दायित्व देखील कव्हर करू शकते.
(iv) अग्नि विमा: हा एक प्रकारचा सामान्य विमा आहे जो आग किंवा विजेमुळे विमाधारकाच्या मालमत्तेचे नुकसान किंवा नुकसान कव्हर करतो. आगीमुळे होणारे नफा, भाडे किंवा इतर परिणामी होणारे नुकसान देखील हे कव्हर करू शकते.
(५) ट्रॅव्हल इन्शुरन्स : हा एक प्रकारचा जनरल इन्शुरन्स आहे जो प्रवासाशी संबंधित जोखीम आणि अनिश्चिततेचा समावेश करतो. यात सामान, पासपोर्ट, तिकिटे किंवा पैशाचे नुकसान, वैद्यकीय खर्च, उड्डाणे रद्द करणे किंवा उशीर होणे, वैयक्तिक अपघात किंवा प्रवास करताना विमाधारकाचे कायदेशीर दायित्व कव्हर केले जाऊ शकते.
५. इन्सुरेसची तत्त्वे :-
विम्याची तत्त्वे ही मूलभूत नियम किंवा मार्गदर्शक तत्त्वे आहेत जी विमा करारांची निर्मिती आणि संचालन नियंत्रित करतात. विम्याची काही महत्वाची तत्त्वे अशी आहेत:
१. अत्यंत सद्भावनेचे तत्त्व :
या तत्त्वानुसार विमाधारक आणि विमाधारक दोघांनाही विमा कराराच्या जोखमीवर किंवा प्रीमियमवर परिणाम करू शकणार्या सर्व भौतिक तथ्यांचा खुलासा करणे आवश्यक आहे. या तत्त्वाला लॅटिन भाषेत ‘उबेरिमा फिदेई’ असेही म्हणतात. एक भौतिक तथ्य अशी कोणतीही माहिती आहे जी जोखमीचे मूल्यांकन करण्यात किंवा प्रीमियम निश्चित करण्यात विवेकी विमा कंपनीच्या निर्णयावर परिणाम करेल. जर एक पक्ष भौतिक तथ्य उघड करण्यात अपयशी ठरला किंवा चुकीचा अर्थ लावला तर दुसरा पक्ष करार टाळू शकतो. उदाहरणार्थ, रिलायन्स लाइफ इन्शुरन्स कंपनी लिमिटेड विरुद्ध रेखाबेन नरेशभाई राठोड,[14]
वस्तुस्थिती :- हे प्रकरण अत्यंत सद्भावनेच्या तत्त्वाशी निगडित होते आणि असत्य वस्तुस्थितीचा बचाव करीत होते. विमाधारकाने विमा कंपनीकडून आयुर्विमा पॉलिसी घेतली होती, परंतु तीव्र मूत्रपिंड निकामी होण्याच्या त्याच्या आधीच्या वैद्यकीय स्थितीचा खुलासा केला नव्हता. अशिक्षित असल्याने त्यातील मजकूर न वाचता किंवा समजून न घेता त्यांनी प्रस्ताव अर्जावर सहीही केली होती. पॉलिसी घेतल्यानंतर दोन महिन्यांतच त्याचा मृत्यू झाला आणि त्याच्या विधवेने विमा कंपनीकडून विम्याच्या रकमेवर दावा केला. विमा कंपनीने वस्तुस्थिती उघड न करणे आणि चुकीची माहिती दिल्याच्या कारणास्तव दावा फेटाळून लावला. विधवेने या खंडनाला ग्राहक न्यायालयात आव्हान दिले आणि असा युक्तिवाद केला की विमाधारकाला प्रस्ताव फॉर्ममधील मजकुराची माहिती नव्हती आणि त्याने विमा एजंटच्या प्रभावाखाली त्यावर स्वाक्षरी केली होती. ग्राहक न्यायालयाने हा दावा मान्य केला, परंतु सर्वोच्च न्यायालयाने हा निर्णय बदलला आणि विमा कंपनीने दावा फेटाळणे योग्य असल्याचे म्हटले.
विमाधारकाला त्याची वैद्यकीय स्थिती जाहीर करणे कर्तव्य आहे, जे विमा कंपनीसाठी एक भौतिक तथ्य आहे आणि तसे करण्यात अपयशी ठरणे म्हणजे अत्यंत सद्भावनेचा भंग आहे, असे निरीक्षण सर्वोच्च न्यायालयाने नोंदवले. सर्वोच्च न्यायालयाने नॉन-एस्ट फॅक्टमचा बचाव देखील फेटाळून लावला, याचा अर्थ असा आहे की करार ज्या पक्षाने त्याच्या अटी जाणून न घेता किंवा समजून न घेता त्यावर स्वाक्षरी केली त्याला बंधनकारक नाही. सर्वोच्च न्यायालयाने असे म्हटले आहे की एखाद्या दस्तऐवजाची सामग्री निश्चित करण्यासाठी योग्य काळजी न घेता त्यावर स्वाक्षरी करणार्या पक्षाला हा बचाव उपलब्ध नाही आणि विमाधारक स्वत: च्या निष्काळजीपणासाठी विमा एजंटला दोष देऊ शकत नाही.
२. विमा योग्य व्याजाचे तत्त्व :
या तत्त्वानुसार विमाधारकाला विमा कराराच्या विषयात कायदेशीर किंवा आर्थिक हितसंबंध असणे आवश्यक आहे, जसे की विमाधारकाची घटना घडल्यास विमाधारकाचे नुकसान किंवा नुकसान होईल. करार करताना आणि विमाधारक घटनेच्या वेळी विमापात्र व्याज अस्तित्वात असणे आवश्यक आहे. उदाहरणार्थ, भारतीय आयुर्विमा महामंडळ विरुद्ध मनीष गुप्ता या खटल्यात [15]सर्वोच्च न्यायालयाने विमाधारकाच्या आईला त्याच्या (मुलांच्या) आयुष्यात विमा योग्य हित संबंध असल्याचे म्हटले होते, कारण ती तिच्या देखभाल आणि आधारासाठी त्याच्यावर अवलंबून होती.
विम्याच्या कराराचे सट्टा कराराशी फारसे साम्य नाही, परंतु हा सट्टा करार नाही. या दोघांमधील फरक विधिमंडळांनी चांगल्या प्रकारे राखला आहे. सट्टा कराराची एक आवश्यक अट अशी आहे की स्पर्धेत शर्तीच्या रकमेशिवाय इतर व्याज असू नये. इन्शुरन्स कॉन्ट्रॅक्टमध्ये विमा धारक व्यक्तीला विमाधारक विषयात ‘विमापात्र व्याज’ असणे आवश्यक असते.
‘विमा योग्य व्याज’ नसलेली विमा पॉलिसी ही एक बाजी आहे. ‘विमापात्र व्याज’ म्हणजे ‘विमा घेतलेल्या वस्तूचे अस्तित्व आणि जतन’ यातील व्याज. उदा., पतीला बायकोच्या आयुष्यात ‘इन्शुरन्स इंटरेस्ट’ असतो; त्यामुळे तो काही नियमित प्रीमियम भरून पत्नीच्या आयुष्यावर विमा पॉलिसी घेऊ शकतो. मात्र, त्यात ‘विमा योग्य व्याज’ नसल्याने दुसऱ्याच्या पत्नीच्या नावे विमा घेणे बंधनकारक आहे. त्याचप्रमाणे तो आपल्या गाडीचा, घराचा किंवा इतर कोणत्याही मालमत्तेचा विमा उतरवू शकतो कारण त्याच्या अस्तित्वात आणि संवर्धनात (म्हणजे विमापात्र व्याज’) त्याला स्वारस्य आहे. पण जर त्याने ‘द ग्रेट वॉल ऑफ चायना’ किंवा ‘द ताजमहाल’ किंवा ‘बेस्ट बेकरी’ किंवा दुसऱ्याच्या कोणत्याही मालमत्तेवर विमा काढला तर त्या विषयात विमा योग्य स्वारस्य नसल्यामुळे हा करार म्हणजे सट्टाच ठरतो.
ब्रह्मदत्त शर्मा विरुद्ध भारतीय आयुर्विमा महामंडळ[16]
वस्तुस्थिती :- फिर्यादी (ब्रह्मदुन शर्मा) यांनी मुख्तार सिंग नावाच्या व्यक्तीने आपल्या जीवावर घेतलेली विमा पॉलिसी ३५,००० रुपयांना फायनान्स केली. मुख्तार सिंग यांच्याकडे विमा पॉलिसी परवडण्याइतपत साधन नव्हते. मुख्तारसिंग यांनी स्वत:च्या पत्नी आणि मुलांच्या बाजूने नव्हे तर फिर्यादीच्या बाजूने उमेदवारी दिली. मुख्तारसिंग यांच्या मृत्यूनंतर फिर्यादी विम्याची रक्कम वसूल करू शकतील का, असा प्रश्न निर्माण झाला.
न्यायालयाने असे म्हटले आहे :- फिर्यादीने या विमा पॉलिसीवर मृतव्यक्तीच्या आयुष्यात ‘विमा योग्य व्याज’ नसतानाही परिणाम केला होता आणि वित्तपुरवठा केला होता आणि म्हणूनच, विम्याचा करार हा सट्टा कराराच्या स्वरूपाचा होता आणि म्हणूनच तो अवैध होता.
३. नुकसान भरपाईचे तत्त्व :
या तत्त्वानुसार विमाधारकाला विम्याच्या रकमेच्या मर्यादेच्या अधीन राहून, विमाधारकाने विम्याच्या घटनेमुळे झालेल्या प्रत्यक्ष नुकसानीची किंवा नुकसानीची भरपाई करणे आवश्यक आहे. विमाधारक प्रत्यक्ष नुकसान किंवा नुकसानीपेक्षा जास्त पैसे देऊ शकत नाही, कारण विम्याचा हेतू विमाधारकाला नुकसान किंवा नुकसानीपूर्वीप्रमाणेच आर्थिक स्थितीत पुनर्संचयित करणे आणि त्यातून नफा कमविणे हा नाही. हे तत्त्व आग, सागरी आणि मोटर विमा यासारख्या बहुतेक प्रकारच्या नॉन-लाइफ इन्शुरन्सला लागू होते. उदाहरणार्थ, ओरिएंटल इन्शुरन्स कंपनी विरुद्ध महिंद्रा कन्स्ट्रक्शन या खटल्यात[17] सर्वोच्च न्यायालयाने असे म्हटले होते की, विमाधारकाने पुनर्स्थापना मूल्य पॉलिसीचा पर्याय निवडला असल्याने विमाधारकाने खराब झालेल्या मशिनरीच्या दुरुस्तीचा वास्तविक खर्च विमाधारकास द्यावा, मशिनरीच्या अवमूल्यन मूल्याचा नव्हे.
४. उपरोग्याचे तत्त्व :
हे तत्त्व विमाधारकाला विमाधारकाच्या बूटमध्ये पाऊल ठेवण्यास आणि नुकसान किंवा नुकसानीस जबाबदार असलेल्या तृतीय पक्षाविरूद्ध विमाधारकाकडे असलेले सर्व अधिकार आणि उपाय वापरण्याची परवानगी देते. विमाधारक तृतीय पक्षाकडून विमाधारकाला दिलेली रक्कम एकतर विमाधारकाच्या नावाने तिसर् या पक्षावर खटला दाखल करून किंवा तृतीय पक्षाविरुद्ध विमाधारकाच्या हक्कांचे असाइनमेंट प्राप्त करून वसूल करू शकते. हे तत्त्व विमाधारकाला एकाच नुकसानीसाठी किंवा नुकसानीसाठी दोनदा वसूल करण्यापासून प्रतिबंधित करते आणि विमाधारकाचे दायित्व देखील कमी करते. हे तत्त्व वैयक्तिक अपघात विमा वगळता बहुतेक प्रकारच्या नॉन-लाइफ इन्शुरन्सला लागू होते. उदाहरणार्थ, न्यू इंडिया अॅश्युरन्स कंपनी विरुद्ध अभिलाष ज्वेलरी[18] या खटल्यात सर्वोच्च न्यायालयाने असे म्हटले होते की, विमाधारकाला दिलेली रक्कम विमाधारकाचे दागिने चोरणाऱ्या चोराकडून वसूल करण्याचा विमा धारकाला अधिकार आहे, कारण विमाधारकाने विमाधारकाकडून सबलीकरणाचे पत्र मिळवले होते.
५. विम्याचे जवळचे कारण :-
विमा कंपनी दाव्यासाठी जबाबदार आहे की नाही हे ठरविण्यात जवळच्या कारणाचे तत्त्व महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते. कव्हरेजच्या कक्षेत येते की नाही हे ठरविण्यासाठी हे मूलत: एखाद्या घटनेचे किंवा नुकसानीचे प्राथमिक किंवा सर्वात तात्कालिक कारण ओळखते. दुसर्या शब्दांत, हे विमा पॉलिसीमध्ये निर्दिष्ट नुकसान आणि विमाधारक धोके यांच्यात स्पष्ट संबंध स्थापित करण्याचा प्रयत्न करते. या तत्त्वाला लॅटिन भाषेत “कौसा प्रोक्सिमाचे तत्त्व” असेही म्हणतात.
जवळच्या कारणाचे तत्त्व या कल्पनेवर आधारित आहे की विमा कंपनीला तोट्यासाठी जबाबदार धरले जाऊ नये जे त्याने कव्हर करण्यास सहमती दर्शविलेल्या जोखमीशी थेट संबंधित नाहीत. हे सुनिश्चित करण्यात मदत करते की विमा दाव्यांचे मूल्यांकन दूरस्थ किंवा असंबंधित घटनांपेक्षा नुकसानीच्या मूळ कारणाच्या आधारे केले जाते.
पावसी अँड कंपनी विरुद्ध स्कॉटिश युनियन आणि नॅशनल इन्शुरन्स कंपनी,[19]
वस्तुस्थिती– यांत्रिक बिघाडामुळे डोंगराळ भागात घसरल्याने विमाधारकाची यंत्रसामुग्री खराब झाली. यांत्रिक बिघाडामुळे नुकसान झाल्याचा दावा विमाधारकाने केला होता, परंतु विमा कंपनीने (इन्शुरन्स कंपनी) असा युक्तिवाद केला की हे डोंगराळ भागामुळेच झाले आहे.
यांत्रिक बिघाड हे नुकसानीचे जवळचे कारण असल्याचे न्यायालयाने म्हटले आहे कारण ते प्रमुख आणि संभाव्य कारण आहे.
या खटल्याचा निकाल इंग्रजी न्यायालयाने दिला असला तरी तो भारतीय न्यायालयांमध्ये संदर्भित करण्यात आला आहे आणि जवळचे कारण तत्त्व समजून घेण्यासाठी समर्पक मानला जातो.
६. योगदानाची व्याप्ती :-
विम्यातील योगदानाचे तत्त्व हा एक नियम आहे जो जेव्हा एखादी व्यक्ती दोन किंवा अधिक विमा कंपन्यांसह एकाच वस्तूचा किंवा जोखमीचा विमा उतरवते तेव्हा लागू होते. याचा अर्थ असा आहे की जर नुकसान झाले तर विमाधारक केवळ एक किंवा अधिक विमा कंपन्यांकडून नुकसानीच्या वास्तविक रकमेचा दावा करू शकतो आणि विमा कंपन्या त्यांच्या दायित्वानुसार देयक सामायिक करतील. हे तत्त्व विमाधारकाला अनेक दाव्यांमधून नफा कमावण्यापासून प्रतिबंधित करते आणि नुकसानभरपाईचे तत्त्व जपते, ज्यात असे म्हटले आहे की विमाधारकाला नुकसानीपूर्वीप्रमाणेच आर्थिक स्थितीत पुनर्संचयित केले पाहिजे, अधिक आणि कमी नाही.
७. तोटा कमी करण्याचे तत्त्व :-
विम्यातील तोटा कमी करण्याचे तत्त्व हा एक नियम आहे ज्यामध्ये विमाधारकाने विमाधारक मालमत्तेचे किंवा जोखमीचे नुकसान टाळण्यासाठी किंवा कमी करण्यासाठी वाजवी पावले उचलणे आवश्यक आहे. हे नुकसान भरपाईच्या तत्त्वावर आधारित आहे, ज्यात म्हटले आहे की विमाधारकाने विमा करारातून नफा मिळवू नये, परंतु तोट्यापूर्वीप्रमाणेच आर्थिक स्थितीत पुनर्संचयित केले पाहिजे, जास्त आणि कमी नाही.
ब्रिटिश अँड फॉरेन मरीन इन्शुरन्स कंपनी लिमिटेड वि. हडकुळा[20]
वस्तुस्थिती :- फिर्यादीने आपल्या कापसाच्या मालाचा सागरी जोखमीविरुद्ध प्रतिवादीकडे विमा उतरवला. प्रवासादरम्यान समुद्राच्या पाण्यामुळे मालाचे नुकसान झाले. फिर्यादीने खराब झालेला कापूस कमी किमतीत विकला आणि विमा कंपनीकडून फरकाचा दावा केला. कापूस वाळवून व रिकंडिशनिंग न करून नुकसान कमी करण्यात फिर्यादी अपयशी ठरल्याचा युक्तिवाद विमा कंपनीने केला.
*****
[1] https://lawcorner.in/characteristics-of-insurance/
[2] https://lawcorner.in/characteristics-of-insurance/
[3] https://www.oreilly.com/library/view/principles-of-risk/9780134082578/xhtml/fileP800041001600000000000000002E6BE.xhtml
[4] Civil Appeal No. 4261 of 2019
[5] CIVIL APPEAL NO.3944 OF 2019
[6] AIR 1966 All. 474.
[7] CIVIL APPEAL NO.3359 OF 2019
[8] CIVIL APPEAL NO(s). 7972 OF 2002
[9] The Times, 17 October 1908
[10] (1921) 7 Ll.L.Rep. 62
[11] https://lawcorner.in/characteristics-of-insurance/
[12] https://lawcorner.in/characteristics-of-insurance/
[13] https://www.oreilly.com/library/view/principles-of-risk/9780134082578/xhtml/fileP800041001600000000000000002E6BE.xhtml
[14] दिवाणी अपील संख्या 4261 ऑफ 2019
[15] दिवाणी अपील संख्या 3944 ऑफ 2019
[16] आकाशवाणी 1966 सर्व। 474.
[17] दिवाणी अपील संख्या 3359 ऑफ 2019
[18] दिवाणी अपील नंबर (एस)। 7972 ऑफ 2002
[19] द टाइम्स, १७ ऑक्टोबर १९०८
[20] (१९२१) ७ एल.एल.एल.प्रतिनिधी. 62